1.CMENTARZ ŻYDOWSKI
przy ul. Złotej
Założony został na początku XIX w. przez gminę żydowską. To czwarta co do wielkości nekropolia tego typu w Polsce, z liczbą macew i grobów sięgającą 5 tysięcy. Najstarszy ocalały nagrobek pochodzi z początku XIX w. Na części nagrobków są jeszcze ślady oryginalnych polichromii. Tutejszy ohel zmarłego w 1920 r. cadyka Pinkusa Mendla Justmana jest corocznie odwiedzany przez chasydów z całego świata. Podczas II wojny światowej teren cmentarza był miejscem egzekucji częstochowskich Żydów – ich szczątki złożono w zbiorowych mogiłach. W tym czasie nekropolia uległa poważnemu zniszczeniu. Wiele macew i pomników na rozkaz władz okupacyjnych zostało wyrwanych i wykorzystanych jako surowiec do prac budowlanych. Po wojnie Okręgowy Komitet Żydowski odbudował zburzony mur, wykonano nagrobki osób zamordowanych przez Niemców. W 1986 roku cmentarz został wpisany do rejestru zabytków.
GRÓB ŻYDOWSKIEJ INTELIGENCJI
a. Grób Żydowskiej inteligencji – Masowy grób 127 osób zamordowanych przez Niemców 20 marca 1943 r. Byli to głównie żydowscy lekarze, inżynierowie, adwokaci i nauczyciele wraz z rodzinami.
GRÓB PARTYZANTÓW
b. Grób partyzantów – Grób wojenny 6 żydowskich partyzantów poległych w walce o wolność 19 marca 1943 r.
BRATNIA MOGIŁA
c. Bratnia mogiła – Masowy grób około 500 żydowskich robotników z zakładów Hasag Pelcery i magazynów policyjnych na ul. Garibaldiego, a także kilkudziesięciu policjantów żydowskich z rodzinami. Zamordowano ich 20 lipca 1943 r. na cmentarzu żydowskim. Nad grobem wzniesiono pomnik.
POMNIK ŻOBOWCÓW
d. Pomnik Żobowców – 4 stycznia 1943 r. na Rynku Warszawskim, przed bramą małego getta, Mendel Fiszlewicz i Icchak Fajner, członkowie częstochowskiej Żydowskiej Organizacji Bojowej z grupy „66” zaatakowali dwóch dowodzących akcją policyjną Niemców. Zginęli wówczas dwaj żydowscy bojowcy, a 25 innych Żydów Niemcy zabili w ramach odwetu. Po wojnie ich szczątki ekshumowano i przeniesiono na cmentarz, a nad grobem wzniesiono pomnik, który upamiętnia także innych poległych członków ŻOB w Częstochowie.
e. Zbiorowa mogiła – Mogiła wojenna członków Żydowskiej Organizacji Bojowej, poległych 26 czerwca 1943 r. w bunkrze na terenie getta częstochowskiego.
MOGIŁA POLEGŁYCH W AKCJI NA OST-BAHN
f. Mogiła poległych w akcji na OST-BAHN – Zbiorowa mogiła wojenna bojowników żydowskich poległych podczas ataku na niemiecki pociąg wojskowy 22 kwietnia 1943 r. oraz żydowskich robotników kolejowych zamordowanych tego dnia przez Niemców w akcie zemsty.
GRÓB RABINA ASZA
g. Grób Rabina Asza – Grób zmarłego 13 maja 1936 r. ostatniego rabina częstochowskiego Nachuma Asza. Jego posługa w Częstochowie, jako głównego rabina miasta, trwała ponad 40 lat. Był tak uznanym autorytetem moralnym i religijnym, że po jego śmierci żaden z duchownych nie zechciał objąć jego funkcji, poprzestając na tytule pełniącego obowiązki rabina.
GRÓB PREZESA ROZENBERGA
h. Grób Prezesa Rozenberga – Symboliczny grób Jakuba Rozenberga, ostatniego prezesa Gminy Żydowskiej w Częstochowie. W dniu pierwszej deportacji, 22 września 1942 r. został on skatowany przez Niemców i wrzucony do pociągu jadącego do Treblinki.
2. GMACH FILHARMONII CZĘSTOCHOWSKIEJ
ul. Wilsona 16
Budynek powstał w latach 60. XX w. dzięki ofiarności społeczeństwa, na fundamentach spalonej przez Niemców synagogi. Na ścianie gmachu wmurowana jest pamiątkowa tablica poświęcona Bronisławowi Hubermanowi – częstochowianinowi żydowskiego pochodzenia – światowej sławy wirtuozowi i wielkiemu humaniście.
NOWA SYNAGOGA – Pomysł na budowę Nowej Synagogi zrodził się w latach 90. XIX wieku wśród społeczności żydowskiej dążącej do asymilacji z polską kulturą i społeczeństwem. Budowę rozpoczęto w 1899 roku, na rogu ulic Spadek i Aleksandrowskiej (obecnie ulica Wilsona).
Budynek wzniesiono na planie prostokąta,w stylu neoklasycystycznym. Przedsionek synagogi przykryty był kopułą. Fasadę zdobił portyk o czterech kolumnach zwieńczony trójkątnym tympanonem z hebrajskim napisem „Otwórzcie bramy, niech wejdzie naród sprawiedliwy, który dochowuje wierności!”. Ponad napisem umieszczono tablice Dekalogu i gwiazdę Dawida.
Przy synagodze utworzono szkołę kantorów, której absolwenci zdobywali sławę w wielu krajach Europy i Stanach Zjednoczonych, a także Instytut Judaistyczny, który miał na celu kształcenie młodzieży.
We wrześniu 1939 roku Niemcy obrabowali Nową Synagogę z kosztowności, a 25 grudnia tego samego roku podpalili budynek. Wypalone mury przetrwały do połowy lat 50. XX wieku, kiedy to rozpoczęła się w tym miejscu budowa miejskiej filharmonii.
3. BUDYNEK
ul. Wilsona 34
Na strychu domu ukrywała się grupa żydowskich dzieci. Z tego budynku Niemcy wyprowadzili 6 ukrywających się partyzantów. Wśród aresztowanych był brat Zygmunta Rolata – Jerzy Rozenblat.
4. ŻYDOWSKI DOM DZIECKA
ul. Krótka 17
Żydowski Dom Dziecka mieścił się na ulicy Krótkiej 17 w latach 20. XX w.
W CIENIU GETTA – Na skutek antysemickiej polityki nazistów częstochowska społeczność żydowska została odseparowana od pozostałej części miasta. 9 kwietnia 1941 r., decyzją niemieckiego starosty Richarda Wendlera, szwagra Heinricha Himmlera, utworzono „żydowską dzielnicę mieszkaniową”.
Częstochowskie getto było czwarte co do wielkości w Polsce po Warszawie, Krakowie i Łodzi. Nie zostało jednak odgrodzone murem. Na ulicach wylotowych getta stały posterunki policji żydowskiej.
Po likwidacji getta i deportacjach 40 tys. Żydów do obozu zagłady w Treblince, Niemcy utworzyli dla pozostałych przy życiu obóz pracy przymusowej, tzw. małe getto, w którym uwięziono ponad 5000 osób. Już 25 czerwca 1943 r. Niemcy rozpoczęli likwidację obozu, osoby zdolne do pracy umieścili w zakładach Pelcery i hucie na Rakowie, gdzie tworzono fabryki amunicji koncernu Hasag. Pozostałe osoby, głównie starców, kobiety i dzieci rozstrzelano na cmentarzu żydowskim.
5. POMNIK PAMIĘCI ŻYDÓW CZĘSTOCHOWIAN
ul. Strażacka 19
Upamiętnia 40 tysięcy częstochowskich Żydów zamordowanych w obozie w Treblince. Umiejscowiony jest na terenie przystanku towarowego Warta, skąd 22 września 1942 r. Niemcy rozpoczęli deportację Żydów z getta. W 2006 roku, podczas zjazdu członków Światowego Związku Żydów Częstochowian i Ich Potomków, zdecydowano o upamiętnieniu tych historycznych faktów pomnikiem, który został odsłonięty 20 października 2009 r. Inicjatorem i fundatorem monumentu jest Zygmunt Rolat, Przewodniczący Światowego Związku Żydów Częstochowian i Ich Potomków. Obok pomnika, zaprojektowanego przez rzeźbiarza Samuela Willenberga, znajduje się szklany panel z rozkazem wywozu 6 transportów częstochowskich Żydów do obozu zagłady w Treblince.
6. SIEDZIBA GMINY ŻYDOWSKIEJ PRZED WOJNĄ
Aleja Najświętszej Maryi Panny 10
Lokal zajmował 6 pokoi i kuchnię, mieszcząc kancelarię, biuro sekretarza zarządu, sale obrad, biuro stanu cywilnego i gabinet przewodniczącego.
7. SZPITAL MIEJSKI IM. DR. LUDWIKA RYDYGIERA
ul. Mirowska 15
Wzniesiony w latach 1909–1913 przez Towarzystwo Dobroczynności dla Żydów „Dobroczynność” na posesji przekazanej nieodpłatnie przez władze miasta – otwarty 6 listopada 1913 r. Obecnie szpital miejski. Na bocznej ścianie budynku znajduje się tablica pamiątkowa.
8. GIMNAZJUM TOWARZYSTWA ŻYDOWSKICH SZKÓŁ ŚREDNICH
ul. Jasnogórska 8/10
Powstało w 1917 r. Pierwsza siedziba mieściła się przy ul. Jasnej (dziś Waszyngtona), później przez wiele lat przy ul. Dąbrowskiego 3 a. Znaczącą rolę w Towarzystwie odgrywali bracia Henryk i Józef Markusfeldowie, Abram Sojka, Mojżesz Mokrauer, Leon Kopiński i Sandstein.
9. TABLICA PAMIĄTKOWA
ul. Olsztyńska 28
Upamiętnia ofiary „krwawego poniedziałku” – Polaków i Żydów rozstrzelanych 4 września 1939 r. na terenie miasta przez żołnierzy Wehrmachtu.
10. SZKOŁA SZTUK PIĘKNYCH
Aleja Najświętszej Maryi Panny 13
Otwarta w 1916 r. szkoła prywatna malarza i grafika Pereca Willenberga.
11. BUDYNEK NOWEJ MYKWY
ul. Garibaldiego 18
Z inicjatywy nadrabina Nachuma Aszaw 1905 r. powstała łaźnia rytualna. Był to wówczas duży, nowoczesny i wyposażony w najnowsze urządzenia sanitarne budynek, na który środki przeznaczyła gmina żydowska.
12. TABLICA PAMIĄTKOWA
ul. Filomatów 30/32
Upamiętnia żydowskich robotników przymusowych fabryki amunicji Hasag-Pelcery, zatrudnionych tu od czasu likwidacji częstochowskiego getta. Od czerwca 1943 r. do stycznia 1945 r. przy fabryce istniał obóz pracy, przez ostatni miesiąc prowadzony przez SS jako filia KL Auschwitz.
13. SZKOŁA ŻYDOWSKA
Stary Rynek 12
W 1912 r. Abram Rozenblat założył pierwszą w Częstochowie szkołę elementarną z nauczaniem wyłącznie w języku polskim.
14. SZKOŁA RZEMIOSŁ DLA ŻYDÓW
ul. Garncarska 6/8
Utworzona w 1898 r. przez braci Henryka i Józefa Markusfeldów, którzy własnym kosztem wznieśli budynek szkolny, jako upamiętnienie zmarłych rodziców. Szkoła prowadzona na bardzo wysokim poziomie, kształciła stolarzy, ślusarzy i mechaników. Przyjmowano także uczniów nie-Żydów.
15. MÖBELLAGER
ul. Wilsona 20
Magazyny zarekwirowanych mebli żydowskich i warsztaty naprawcze, zatrudniające żydowskich rzemieślników. Pracownicy, kierowani przez Machła Birencwajga, ukryli tu i uratowali od śmierci setki osób.
16. DOM, W KTÓRYM MIESZKAŁ RABIN NACHUM ASZ
ul. Piłsudskiego 11
Nachum Asz (1858-1936) sprawował funkcję rabina najdłużej w historii miasta i był najwybitniejszym żydowskim duchownym cenionym za erudycję talmudyczną. Uchodził za największego znawcę problematyki uboju rytualnego.
17. MUZEUM CZĘSTOCHOWSKIE
ul. Katedralna 8
Stała ekspozycja „Żydzi częstochowianie” poprzez zdjęcia, dokumenty i afisze ukazuje dawną, wielokulturową Częstochowę.
Fotografie zgromadzone na wystawie zostały w znacznej części nadesłane przez rodziny dawnych obywateli Częstochowy pochodzenia żydowskiego. Wśród eksponatów znajdują się też kopie oryginalnych aktów prawnych z XIX wieku określające zasady prawne, na jakich funkcjonowała w mieście społeczność żydowska w okresie zaborów, a także plakaty z okresu międzywojennego i okupacji hitlerowskiej oraz trójwymiarowy model dawnej synagogi, zniszczonej podczas wojny przez Niemców.
18. GROBY MASOWE
ul. Kawia 20/22
Tablica upamiętnia około 2 tys. Żydów z częstochowskiego getta, rozstrzelanych przez Niemców w dniach od 22 września do 15 grudnia 1942 r. i pogrzebanych w dwóch masowych grobach.
19. SZKOŁA LUDOWA IM. I.L. PERECA
ul. Krótka 23
Szkoła powszechna Żydowskiej Organizacji Szkolnej w Częstochowie. Językiem wykładowym był jidysz. W czasie okupacji mieścił się tutaj żydowski szpital zakaźny.
20. GIMNAZJUM KOEDUKACYJNE DRA FILIPA AXERA
ul. Nowowiejskiego 11a
Powstało w 1925 roku. Początkowo mieściło się przy ul. Kilińskiego 25, później w budynku własnym przy ul. Focha 24.
21. BUDYNEK Z PIWNICĄ
ul. Stary Rynek 24
22 września 1942 r., podczas likwidacji częstochowskiego getta i wysyłki jego mieszkańców do Treblinki, Hersz Frajman ukrył 27 członków swojej rodziny w piwnicy tego budynku. Sam pozostał na zewnątrz, aby zaopatrywać ich w żywność. Po 23 dniach przeprowadził ich do nowo utworzonego małego getta, dzięki czemu większość z nich przeżyła Holokaust.
22. TABLICA PAMIĄTKOWA
ul. Plac Bohaterów getta 1/3
Tablica poświęcona pamięci Żydów częstochowskich, wymordowanych przez oprawców hitlerowskich oraz upamiętniająca bohaterów Żydowskiej Organizacji Bojowej, poległych w walce z okupantem niemieckim w latach 1939-1945.
Materiały przygotowane przez Urząd Miasta Częstochowy